Wouter van Dieren (78): ‘Behoudzucht drijft wauwelende milieubeweging’ | Trouw

Interview Wouter van Dieren
Wouter van Dieren (78): ‘Behoudzucht drijft wauwelende milieubeweging’
Beeld Patrick Post
Sommigen noemen hem de oervader van de Nederlandse milieubeweging. Als dat waar is, dan is Wouter van Dieren (78) behoorlijk teleurgesteld in zijn nakomelingen.

Joop Bouma16 januari 2020, 12:12
Milieudefensie, Greenpeace, Waddenvereniging en Natuurmonumenten zijn versteende relieken uit een drooggevallen ­polder, clubjes van hemelbestormers die elkaar vooral bezighouden met ‘wauweltaal’ en niet in staat zijn tot systeemdenken. Zegt Wouter van Dieren, nestor van donkergroen Nederland.

“Alles wordt opgeknipt in onderdeeltjes en in mantra’s. Maar het klimaatprobleem los je echt niet op door in Nederland kolencentrales te sluiten en het aardgas af te koppelen.’’

Systeemdenken: het zien van de onderlinge relaties tussen verschijnselen, onderscheid maken tussen symptomen en problemen, dat is wat Van Dieren drijft. “Problemen worden sectoraal bekeken. Dat is fout. Je moet alle ­ketens in een proces aan elkaar koppelen. Ook van een menselijk lichaam kun je niets loskoppelen zonder dat er elders schade ontstaat. ­Alles is met alles verbonden. In het stroom­gebied van een rivier spelen alle kleine zijstroompjes hun eigen rol, al die vertakkingen hebben een functie in het systeem.”

Dat is wat er fout gaat, aldus Van Dieren. Problemen worden niet gezien in hun verbondenheid met een groter systeem.

Wouter van Dieren op Terschelling, Springtij 2015
De gevestigde milieuclubs hebben hun langste tijd gehad, voorspelt hij. “Ik zie de milieubeweging niet meer als een emancipatiebeweging. Dat waren ze ooit. Het is conservatisme geworden, behoudzucht. In de stikstofdiscussie hoor je ze niet. Je ziet nieuwe bewegingen opkomen, de Urgenda’s en de natuurbeschermers die zelf land kopen om bomen te planten, mensen die het heft in eigen hand ­nemen, niet eindeloos met iedereen meepraten en polderen, maar gewoon dóen. Dat is de nieuwe emancipatiebeweging in het groene veld.”

De jaren tellen
Wouter van Dieren heeft een medisch probleem. Hij is onlangs geopereerd aan een tumor op zijn schedel. Tijdens het gesprek klinkt het zachte gepruttel van een drain die wondvocht afvoert. Hij draagt binnenshuis een hoed om zijn bezoek de aanblik van een verse operatiewond te besparen. Een aantal weken na het gesprek blijkt dat de ingreep goed geslaagd is. De vooruitzichten zijn gunstig.

Toch: de jaren tellen. Bijna tachtig al. Maar Van Dieren is nog niet uitgepraat en -geschreven over de grenzen van de groei. Onlangs sprak hij zijn Duitse vriend Ernst von Weizsäcker, voorzitter van de Club van Rome, een internationale denktank waarin hij sinds begin jaren zeventig een prominente rol speelt. “Ernst werd tachtig en hij zei: Wouter, wat gaan wij de komende twintig jaar doen? Ach, er zijn nog zo veel plannen.’’

Actie van Greenpeace tegen aangekondigde boringen bij Schiermonnikoog, 2018. Beeld Joris van Gennip
Op het eerste gesprek voor de krant, eind oktober, volgt een sms-bericht. “Ik heb nog wat meer te vertellen. Een extra koffie voor de update?”

Tussen ziekenhuisbezoek en langdurig herstel door sleurt Van Dieren al aan een nieuw en ambitieus project. Hij wil dat de Club van Rome zich nogmaals gaat uitspreken over de schaarste aan essentiële ruwe materialen. Dan gaat het over grondstoffen voor de high-tech-industrie: aardmetalen als dysprosium en neodynium, die hard nodig zijn voor de energietransitie en voor de bouw van elektrische auto’s. Ook in windturbines zitten zeldzame aardmetalen. Wereldwijd dreigen er grote tekorten te ontstaan aan deze hulpbronnen, terwijl er geen alternatieven zijn. “De Club van Rome komt over twee jaar met een rapport”, kondigt Van Dieren aan.

En verder wil hij een plan uit de jaren ­negentig nieuw leven inblazen: een archipel van wetlands in het IJsselmeer. Zoiets als de Marker Wadden, maar dan veel groter. Hij ziet zijn ‘Almeria Archipel’ als de oplossing voor miljoenen trekvogels die straks bij een rijzende zee niet meer in het Waddengebied terecht kunnen. Nederland moet achter de beschermende Afsluitdijk een nieuwe archipel van wetlands maken. “De Marker Wadden hebben aangetoond dat het kan. Daar zitten nu al tweehonderd vogelsoorten. Je kunt in het IJsselmeer zoveel natuur aanleggen dat je het verlies aan Natura-2000-gebieden in de rest van het land kunt compenseren.”

Marker Wadden, nog in aanleg. Beeld John Gundlach, Natuurmonumenten
Dwarsliggers
Van Dieren is toe aan het opmaken van de ­balans, een tussenbalans “Ik heb een tijdje ­geleden een visie op Nederland geschreven en dat gedeeld op LinkedIn, omdat de NRC het niet wilde plaatsen. Dat stuk is inmiddels 50.000 keer gelezen.” Hij schreef onder meer: “Dat de stikstofaffaire en de finale uitspraak over het Urgenda-proces door de Hoge Raad vrijwel gelijktijdig op het Haagse bord worden gedeponeerd, is geen toeval. De oude economie is voorbij. Het neoliberale repertoire is uitgeput. Wat wij als Club van Rome in 1972 hadden voorzien is uitgekomen. Er zijn dus grenzen aan de groei.”

Hij noemt de opwarming van het klimaat de grootste crisis ooit. “De situatie is veel ernstiger dan toen ik in de jaren zeventig begon. We hebben de huidige crisis wel beschreven in ons rapport ‘Grenzen aan de Groei’, maar wat we hebben onderschat, is de snelheid. Ik ben ervan overtuigd dat we naar één, twee meter zeespiegelstijging gaan voor het einde van de eeuw. En dat zullen we niet kunnen opvangen.”

Van Dieren is er de man niet naar om ­iemand naar de mond te praten. Behoorlijk ­eigenwijs ook. Maar tegelijk iemand die weet waarover hij het heeft. Een gesprek met hem meandert van het ene naar het andere Grote Wereldprobleem. Hij schaakt voortdurend op meerdere borden tegelijk. “Ik kom uit een familie van dwarsliggers. Veel vrienden, ook wel vijanden. Wij zijn geuzen. Dat zit in de hele ­familie.”

Zijn jeugdjaren waren niet vrolijk. “Mijn moeder ging vroeg dood. Daardoor viel het gezin uit elkaar. Dat speelt je later parten. Er was nooit ruimte voor emoties. Als je zo wordt opgevoed, word je moeilijk inpasbaar in de maatschappij. Dan lukt dat gewoon niet. Ik heb veel gereisd, duizenden keren gevlogen, maar mijn dochters heb ik amper gezien. Je mist toch het repertoire van samenzijn. Ik heb het nooit kunnen inhalen. Ik heb kleinkinderen, daar kan ik redelijk mee omgaan, maar het houdt niet over. Ik zit altijd te bellen en te schrijven, nog steeds.”

Nog even die kritiek op de Nederlandse ­milieubeweging. Was hij niet de man die ­Milieudefensie en de Waddenvereniging ­oprichtte? “Ik was in de jaren zestig, zeventig overal bij betrokken. De acties om de Oosterschelde open te houden, tegen de inpoldering van het Markermeer, voor het behoud van de Waddenzee, stichting Natuur en Milieu, ­Milieudefensie, Greenpeace, de Club van Rome, alle grote lijnen heb ik mede uitgezet. De eerste films, artikelen, tv-programma’s, debatten over het milieu heb ik gemaakt.

“Maar met de huidige milieubeweging heb ik heel weinig. Ik zie een geweldig gebrek aan systeeminzicht, de variabelen worden niet bij elkaar gebracht. Ik heb van jongs af aan én in de Club van Rome geleerd dat je grote problemen alleen oplost met systeembenaderingen. Maar er is een tekort aan politieke moed om dat allemaal te benoemen, ik zie een ongelooflijke verwarring bij de overheid en bij het bedrijfsleven. Je wilt niet weten hoeveel mensen er achter de verkeerde rattenvangers aanlopen.”

Shell ontvangt dagvaarding in klimaatzaak Beeld Arie Kievit
Dus. Illusie aan diggelen. Ook de milieubeweging gaat Nederland niet redden. En van de linkse politiek, die toch wordt gezien als de vaandeldrager van de verduurzaming, heeft Van Dieren evenmin grote verwachtingen. “Links staat met zijn rug naar de kennis. Uit die politieke hoek komt per saldo het grootste gevaar. Wij hadden ooit drie goeie VVD-milieu-ministers, Ginjaar, Winsemius en Nijpels. Van Geel van het CDA en Alders van de PvdA waren ook goed, maar verder heeft links heel weinig op met het groene duurzame denken. Er is vrijwel geen band tussen GroenLinks en de Nederlandse milieuwetenschap. In Duitsland staan de Grünen tot hun knieën in de groene wetenschap. In Nederland niet: de politiek en de milieubeweging zien de industrie als de vijand, de industrie is de schuldige. Ik vind dat hypocrisie. Ze staan allemaal hybride in de discussie.”

Berg beklommen
Er is – ook door de milieubeweging – wel het een en ander bereikt, zegt Van Dieren. Maar de oude aanpak werkt niet meer. “In 1968 was er niks. Geen kennis, geen wetten, niks. De berg moest nog beklommen worden. Als je alles optelt, dan hebben we dat gedaan, we hébben die berg beklommen. De lucht is schoner geworden, de Oosterschelde is gered, we hebben gezorgd dat in de Markerwaard niet werd ingepolderd en dat daar geen tweede Schiphol kwam.

“Maar alles wat we bereikt hebben, is ingehaald door de groei. De volgende berg is hoger, dát is het vraagstuk van nu. We hebben nu een probleem waarmee de hele wereld te maken heeft. Dat moeten we samen oplossen. Maar de complexiteit van het probleem wordt niet meer doorzien.”

Wie is Wouter van Dieren?
Journalist, wetenschapper, televisiemaker, milieuman en lobbyist Wouter van Dieren (1941) werd in 1971 in Nederland in één keer wereldberoemd toen hij het geruchtmakende rapport ‘Grenzen aan de Groei’ van de Club van Rome in de publiciteit bracht. Hij is sindsdien lid gebleven van deze denktank van Europese wetenschappers die bezorgd zijn over de toekomst van de planeet.

Van Dieren was in die jaren zeventig al betrokken bij de milieubeweging.  Hij was mede­oprichter van Milieudefensie en was ook de geestelijk vader van het Waddenfonds van 800 miljoen dat de natuur en de economie van het gebied moet helpen herstellen. Met het geld werd onder meer de milieubedreigende kokkelvisserij in de Waddenzee uitgekocht.

Het blad Quote typeerde Van Dieren eens als ‘de nestor van het Nederlandse gilde der groene glibberaars’, verwijzend naar zijn open relatie met het bedrijfsleven. Van Dieren vindt dat vooruitgang alleen is te bereiken door samenwerking met de industrie. “Ik zie het als mijn taak bedrijven op te voeden. Dat heb ik goed gedaan. Mijn taak is niet een reactionaire milieubeweging overeind te houden. Ik ben niet van die clubjes, ik heb daar niets mee. Maar naar mij luisteren de bedrijven wel, en naar hen niet. En dat ze naar je luisteren, is toch precies wat je wilt?”

Enkele jaren geleden werd Van Dieren beticht van belangenverstrengeling, toen hij pleitte voor een fonds ter compensatie van een plan voor gaswinning ten noorden van Terschelling door het bedrijf Tulip Oil. Hij werd bedreigd en trok zich terug uit een ‘klankbordgroep’ die voor Tulip Oil het maatschappelijk draagvlak moest peilen voor gaswinning.

Met bedreigingen kreeg hij ook eerder te maken. “Ik ben begin jaren zeventig twee keer van de weg gereden. Eerst in Zeeland. Midden in de nacht. Een zwarte auto, zonder licht, een grote Chevrolet. Ik had een deux-chevaux, ik reed op de dijk Kruiningen-Ierseke. Die auto duwt me zo van die dijk af. Een tijd later ging ik minister Ginjaar interviewen in Leidschendam, het sneeuwde. Een vrachtauto reed door het ­rode licht en knalde tegen mijn auto. Ik kukelde om met de auto en die vloog in de fik. De ­dader is nooit gevonden. Later zei de politie: het is moedwillig geweest.

“Je had toen te maken met heel lelijke krachten. De kernenergielobby was gemeen en gevaarlijk en in de Oosterschelde-discussie kwam er heel veel agressie uit de aannemershoek. Op Terschelling in die kwestie rond Tulip Oil hebben ze gedreigd mijn huis in de fik te steken. Ik ben daar erg schuw van geworden.”

Van Dieren schreef dertien boeken en publiceerde duizenden artikelen in kranten, vooral opiniestukken. Hij is de bedenker van Springtij, een jaarlijks duurzaamheidsfestival op Terschelling, waar milieubeschermers, politici, overheden en het bedrijfsleven elkaar ontmoeten. Als directeur van Springtij is hij inmiddels opgevolgd door Katinka Abbenbroek en Annemieke Nijhof, na een verschil van inzicht over internationalisering van Springtij. Hij werkt nu aan een internationale versie: Springtide International.
Lees ook:
De Club van Rome? Jazeker, die bestaat nog
In april 2018 vierde de topgroep van milieu-experts, beroemd van het rapport ‘Grenzen aan de groei’, zijn vijftigjarig bestaan. De Nederlandse econoom Bas de Leeuw werd dit jaar lid. Wat doet de illustere club van weleer nog?

Terschelling opgeschrikt door plannen gasboring
Een Nederlands bedrijf wil in zee vlakbij Terschelling naar gas boren. Op het eiland is grote ontrust ontstaan over de plannen. Enkele mogelijke boorlocaties liggen op het eiland zelf. En Terschelling heeft een beschermde status.

Wouter van Dieren
Profiel bij de Duurzame 100 van 2009: Niet geheel onomstreden is milieustrijder van het eerste uur Wouter van Dieren. Hij raakte in eigen kring in opspraak omdat als adviseur de Nederlandse Aardolie Maatschappij hielp in de strijd tegen de lobby van milieuorganisaties die tegen gaswinning onder de Waddenzee waren.

— Lees op www.trouw.nl/duurzaamheid-natuur/wouter-van-dieren-78-behoudzucht-drijft-wauwelende-milieubeweging~b740ed845/